'Zeg me wat je je herinnert en ik zal je zeggen dat je geheugen niet deugt.' Kristien Hemmerechts poneert het, lichtjes provocatief, in haar essay-annex-memoiresKronkelpaden van het geheugen . We weten natuurlijk wat ze bedoelt: het geheugen is geen archief waar feiten netjes gerangschikt opgeslagen liggen. Het is een levend organisme dat dingen zoek maakt of net in de schijnwerpers zet, naargelang het ons uitkomt. Het is een internetzoekrobot met toegevoegde emotionele waarde. Laat twee van die menselijke zoekrobots hun licht schijnen over hetzelfde verleden en dat verleden zal anders kleuren.

Hemmerechts neemt de proef op de som: ze schrijft de memoires van haar buurmeisje Mischa aan de hand van eigen en andermans herinneringen. Mischa's leven begint gezegend: een hecht gezin in een prachtig huis, bohemienouders, liefhebbende zusjes. Maar een voor een vallen de dominostenen. Mischa's ouders scheiden, ze faalt als rechtenstudent en wordt depressief. Als ze trouwt met haar grote liefde volgen acht miskramen, twee kinderen en de diagnose leukemie. Mischa sterft op haar veertigste, zonder echt afscheid te hebben genomen.

Dat zijn de feiten, maar wie was Mischa? Afhankelijk van de bron was ze 'gesloten als een oester' (Kristien), 'te braaf, een engel' (haar vader), 'heel onzeker' (haar man), 'een sexy poppetje' (een vriendin).

Blinde vlek

Uit dagboeken en brieven valt met de beste wil van de wereld geen eenduidige persoonlijkheid te distilleren. Mischa dweept kinderlijk met haar ouders, en verder met nagellak en Cosmopolitan . Ze is als een blinde vlek waarrond anderen theorieën spinnen, die ze opvullen met 'herinneringen' aan vermoede diepgang, verdrongen woede, onuitgesproken laatste woorden. Ook Hemmerechts krijgt geen greep op haar onderwerp. Je voelt haar frustratie als ze vaststelt hoe onbetrouwbaar het geheugen van familie en vrienden is. Niet alleen in de details, ook in de grote lijnen van een leven: 'Bij elk interview een schokkende en ontluisterende confrontatie met hoe weinig mensen, zelfs mensen die heel veel van die persoon gehouden hebben, zich over hem of haar herinneren.'

Maar ook bij mensen die in geuren en kleuren herinneringen ophalen, is wantrouwen op zijn plaats. Zo geraakt Hemmerechts' moeder niet uitgepraat over de Tweede Wereldoorlog - en ook niet over Het verdriet van België , geschreven door haar streek- en leeftijdgenoot Hugo Claus. Maar was zij écht aanwezig bij de executie van Verdinaso-leider Joris Van Severen? En is haar Walle-bij-Kortrijk hetzelfde als het Walle uit Claus' roman?

Warm houden

'To spin a yarn ' zeggen de Engelsen, een draad tot een stuk stof weven, maar het betekent ook een verhaal weven. Dat doet het geheugen met herinneringen, het weeft ze tot een eenheid, een identiteit. 'Als een trui die we breien om ons warm te houden. Zelfs wanneer het een droevig levensverhaal is, dan nog houdt de trui ons warm.'

Zo'n truitje breide Hemmerechts ook van en voor haar overleden echtgenoot, de dichter Herman de Coninck, in haar essayTaal zonder mij . InKronkelpaden van het geheugen recycleert ze, soms letterlijk, anekdotes en gedichten uit die klassieker, als om aan te tonen dat herinneren ook herhalen is. Maar een voorval met een van Hermans 'kroegvriendinnetjes' moest wachten tot nu om verteld te kunnen worden.

'Soms denk ik dat ik schrijf om gênante gebeurtenissen uit te wissen en te vervangen door een aanvaardbare, leefbare versie', bekent Hemmerechts. Schrijven tegen het geheugen op, dus. In het eerbetoon aan buurmeisje Mischa wordt dat: schrijven om een leven te definiëren. Om haar via het collectieve geheugen een gezicht te geven. Dat Kronkelpaden van het geheugen daar niet helemaal in slaagt, ligt minder aan Hemmerechts dan aan het onderwerp. Een blinde vlek als Mischa 'pakt niet op papier' - het truitje van de herinnering ten spijt.

De auteur: schreef meer dan twintig romans, verhalenbundels en essays. Debuteerde met Een zuil van zout.

Het boek: de schrijfster probeert o.a. haar overleden buurmeisje Mischa een gezicht te geven door herinneringen te verzamelen.

ONS OORDEEL: betrokken en mooi verwoord, maar het onderwerp 'pakt niet op papier'.

In haar essay ‘De schrijver als mijnwerker’, verschenen in Vrij Nederland (24-11-2012), schrijft Kristien Hemmerechts over de genese van haar boek Kronkelpaden van het geheugen: ‘Afgelopen jaar heb ik mij opnieuw in de ervaring van andere mensen mogen verdiepen. Mischa, een vroeger buurmeisje van me, was aan leukemie overleden, en haar weduwnaar vroeg of ik een boek over haar wilde schrijven. In zijn herinnering ging het anders: ik vroeg hém toestemming om een boek over Mischa te schrijven. Die verwarring kwam me goed van pas. Ik wilde immers geen boek over Mischa schrijven, maar wel over het geheugen.’ Hemmerechts graaft diep in het leven van haar gewezen buurmeisje en moet al snel constateren dat de ‘verhalen’ die anderen — Mischa’s ouders, haar zussen, haar man, haar kinderen, haar vriendinnen — over haar vertellen, allerminst eenduidig zijn. Komt daarbij dat het beeld dat Mischa van zichzelf ophangt in haar dagboeken en via internetpagina’s deze verhalen gaat doorkruisen. Hemmerechts krijgt amper greep op de ‘kronkelpaden’ van het geheugen, zeker als ze daar ook nog een aantal eigen en heel persoonlijke herinneringen aan verbindt. Zo vraagt ze zich blijvend af tot op welke hoogte de verhalen die haar moeder maar bleef vertellen rond de Tweede Wereldoorlog, de bombardementen op Kortrijk en de terechtstelling van Joris Van Severen, ook echt kloppen. Dat brengt meteen een ander, misschien even belangrijk thema aan bod: de spanning tussen realiteit en fictie, die hier door Hemmerechts grotendeels wordt geconcentreerd rond het Walle van Hugo Claus en diens Het verdriet van België. Wat Hemmerechts noteert over Claus, is in wezen de confrontatie die ze aangaat met haar eigen schrijven en de manier waarop haar eigen herinneringen vorm kregen en krijgen in haar romans en verhalen. Blijft uiteraard in Kronkelpaden van het geheugen het levensverhaal van Mischa: haar kindertijd en haar jeugd, haar huwelijk, de geboorte van haar twee kinderen na zeven miskramen en een abortus, haar ziekte en haar gevecht ertegen, haar dood als ze amper veertig is. En tussendoor blijft Hemmerechts cirkelen rond de vraag wat de essentie van het geheugen zou kunnen zijn. Misschien komt het hierop neer: ‘Er zijn herinneringen aan gebeurtenissen en er is de betekenis die we aan die gebeurtenissen toekennen. De twee zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, maar ze zijn niet hetzelfde.’ Volgens haar is de EW (de Emotionele Waarde) van een uitspraak of gebeurtenis van cruciaal belang om die in het geheugen te verankeren. Kronkelpaden van het geheugen is een boek over het buurmeisje Mischa, maar even uitgesproken een boek waarin de auteur zichzelf in de ogen kijkt. [Jooris Van Hulle]

De Vlaamse schrijfster (1955) probeert antwoorden te krijgen op vragen over de willekeur en de (on)betrouwbaarheid van het geheugen. Aanwezigen bij dezelfde gebeurtenis kunnen totaal verschillende herinneringen daaraan hebben. Al op de eerste pagina vraagt ze zich af: 'heb ik mijn geheugen of ben ik mijn geheugen?' En ze geeft meteen een antwoord: 'allebei'. Je hebt jouw geheugen en dat bepaalt wie je bent. Het boek is even associatief als het geheugen zelf. Mede aan de hand van eigen herinneringen aan haar, op 40-jarige leeftijd overleden, buurmeisje Mischa en die van de ouders, zusjes en man van Mischa probeert ze grip op dergelijke vragen te krijgen. Hoe verschillend zijn ieders herinneringen aan haar. Andere sporen op weg naar de 'kronkelpaden van het geheugen' zijn de herinneringen van haar moeder aan de oorlog en die van leeftijdgenoot Hugo Claus in zijn boek ‘Het verdriet van België’, en ook het herlezen van werk van haar overleden echtgenoot Herman de Coninck. Het is onmogelijk dit volle boek in een keer te lezen, laat staan samen te vatten. Lezen en stukjes herlezen is zeer de moeite waard. Kleine druk.